Ας αρχίσουμε με λίγα μαθηματικά, αν και δεν είναι ο τομέας μου. Έστω ότι μια εικόνα ισούται με χίλιες λέξεις και μία μουσική φράση μπορεί να ορίσει δεκάδες εικόνες, έχουμε μια μοναδική καλλιτεχνικά αφηρημένη εξίσωση που μπορεί να μετρήσει τον αριθμό εικόνων και των λέξεων που χρειάζεται κάποιος για να περιγράψει αυτό που ακούει.

Αυτή λοιπόν η ιδιόμορφη εξίσωση είναι οι δύο “Φαντασίες” του Disney (1940, 2000), ο κινηματογραφικός τρόπος για να λύσεις το πρόβλημα του μυστηρίου της μουσικής μέσα από την εικόνα, χωρίς τον λόγο και τον ανυπόταχτο ρεαλισμό του.

Ο Walt Disney θα οραματιστεί ένα νέο είδος ταινίας στην δεκαετία του ’30 που θα συνδυάζει την κλασική μουσική και το κινούμενο σχέδιο. Αν και οι αρχικές του προθέσεις είναι κατά βάση ακραιφνώς καλλιτεχνικές, υπάρχουν δύο ιστορικά γεγονότα που θα τον προσγειώσουν σε μια πιο εμπορική ματιά. Το Κραχ του 1929 που θα προκαλέσει μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την κλασική μουσική – λόγω έλλειψης παραγωγών σε άλλα είδη μουσικής – και η συνεχιζόμενη πτώση της δημοτικότητας του Μίκυ Μάους εξαιτίας της οικογένειας Ντακ, των θρυλικών παπιών της Λιμνούπολης. Με αυτόν τον τρόπο ο Disney θα καταφέρει ένα τριπλό χτύπημα, εκμεταλλευόμενος τις οικονομικές, καλλιτεχνικές και επιχειρηματικές καταστάσεις που βιώνει η Αμερική συνολικά και προσωπικά ο ίδιος.

Toccata and Fugue in D Minor by Johann Sebastian Bach.

The Nutcracker Suite by Pyotr Ilyich Tchaikovsky.

Η συνεργασία μουσικής και κινηματογράφου δεν είναι πρωτότυπη εφεύρεση της εποχής του Disney. Ήδη από την εποχή του βωβού κινηματογράφου, η μουσική είναι παρούσα και η θέση του répétiteur* στις αίθουσες, αν και χαμηλότερα από την οθόνη και μπροστά από ένα πιάνο, είναι να εκφράζει με επτά νότες αυτά που οι ηθοποιοί με τα εικοσιτέσσερα γράμματα της αλφαβήτου δεν μπορούν να πουν ακόμα. Η μουσική υποτάσσεται στην εικόνα, την συνοδεύει, της δίνει νόημα και καλείται να λύσει τον γρίφο της σιωπής των ηθοποιών ή απλά την συντροφεύει κατά την διάρκεια της προβολής. Όλα αυτά θα οδηγήσουν στο νέο είδος της κινηματογραφικής μουσικής που θα ανθίσει και θα επικρατήσει στις επόμενες δεκαετίες δίνοντας αριστουργήματα.

Στην “Φαντασία” όλα αυτά θα ανατραπούν. Η νεοσύστατη αυτοκρατορία του κινηματογραφικού καρέ θα αναγκαστεί να υποχωρήσει μπροστά στην αιώνια παντοδυναμία της μουσικής, στην τέχνη της και την σημασία της. Πλέον, θα πρέπει η εικόνα να παίξει τον ρόλο του répétiteur και όπως ο Μίκυ στο απόσπασμα του “Μαθητευόμενου Μάγου”, να υποταχθεί σε αυτή και να μάθει από αυτή. Και αυτή η μικρή υποχώρηση θα δώσει αυτό το μεγαλειώδες αποτέλεσμα.

Τα μουσικά αποσπάσματα που θα επιλεγούν καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της μουσικής κλασικής δημιουργίας. Από τον J. S. Bach μέχρι τον Igor Stravinsky και από τον L. V. Beethoven μέχρι τον George Gershwin, όλοι οι μεγάλοι συνθέτες είναι παρόντες, κανείς δεν φαίνεται να λείπει από την “Φαντασία”.

Ο τρόπος που θα αποδοθούν με τα κινούμενα σχέδια τέτοια έργα, αν και από μόνος του πρωτοποριακός και ρηξικέλευθος, θα πάει ένα βήμα παραπάνω, αφού και τα ίδια τα κινούμενα σχέδια θα κινηθούν σε αντισυμβατικούς τρόπους κινηματογράφησης. Η “Φαντασία” θα εκμεταλλευθεί τα χρώματα, τις εικόνες, τα σχέδια, τα γραφικά και τις μεταξύ τους νεοδημιουργηθείσες δυναμικές με τρόπους που ορισμένοι εξ’ αυτών, δεκαετίες αργότερα θα ανακαλυφθούν και θα οριστούν είτε από την επιστημονική κοινότητα είτε από κινήματα τέχνης. Η συναισθησία, οι αφαιρετικές εξεικονίσεις, οι σουρεαλιστικές αποδόσεις, οι σχεδόν παραληρηματικές σκηνές, ο χρωματικός πλουραλισμός, που θα θυμίσει παρενέργειες ψυχοτρόπων ουσιών της δεκαετίας του ’60, ο μινιμαλισμός των καρέ, η ρυθμική κινηματογραφική συνοδεία στους ισχυρούς χρόνους της μουσικής, οι έντονες εναλλαγές φωτός και σκότους είναι μερικές από τις τεχνικές που θα εφαρμοστούν, αναγκάζοντάς μας να παραδεχθούμε το προφητικό τρόπο με τον οποίο συνελήφθη και σχεδιάστηκε αυτό το έργο.

The Carnival of the Animals (Le Carnival des Animaux), Finale by Camille Saint-Saëns.

Και θεματικά όμως, η “Φαντασία” δεν υστερεί. Θα εκμεταλλευθεί στο έπακρο παραδόσεις που πηγάζουν από τον Παγανισμό, τις τοπικές μυθολογίες, τα παραμύθια και τις ιστορίες για νεράιδες και πνεύματα, την μαγεία αλλά και σκληρότερα θέματα όπως αυτά της σατανολατρείας ή του πνευματισμού που ακόμα και σήμερα προκαλούν τους πολέμιούς της. Η οικολογία, αν και ακόμα ασχημάτιστη σαν κίνημα στα τέλη του ’30, θα παίξει σημαντικό ρόλο στο σύνολο του έργου, προμήνυμα ίσως γι’ αυτά που μέλλουν να έλθουν.

Dance of the Hours by Amilcare Ponchielli.

Οι συμβολισμοί της “Φαντασίας” δίνουν αφορμή για έντονη επιχειρηματολογία, τότε όμως αποτύπωναν την πραγματικότητα της αμερικανικής κοινωνίας. Ο μαύρος νεαρός κένταυρος που καλλωπίζει τις οπλές του λευκού κενταύρου (η θέση των μαύρων σε μια κοινωνία λευκών), οι θηλυκές φιγούρες των σκουπόξυλων που κουβαλάνε νερό (η θέση της γυναίκας στην κοινωνία του 1940), αν και σήμερα πολιτικά μη ορθές, τότε όμως μια καθημερινότητα που ούτε ένα έργο σαν την “Φαντασία” δεν μπόρεσε να αποβάλλει εντελώς.

Στην “Φαντασία” χρειάζεται να ακούσεις με τα μάτια και να δεις με τα αυτιά σου. Να γίνεις ένας ακροατής της εικόνας, ένας θεατής του ήχου. Είναι ένας περίπατος στα κάστρα της τέχνης με όχημα ίσως λίγο αντισυμβατικό αλλά πέρα για πέρα φανταστικό, υπέροχο και μαγικό!