Γερμανική Όπερα 19ου αιώνα

Οι προσπάθειες για μια καθαρά γερμανική όπερα είχαν αρχίσει με τον «Μαγικό Αυλό» του Μότσαρτ, και συνεχίστηκαν επιτυχώς με το «Φιντέλιο» του Μπετόβεν.
Την γερμανική ρομαντική όπερα, όμως δημιουργεί ο Βέμπερ με τον «Ελεύθερο Σκοπευτή». Το καινούργιο που φέρνει ο Βέμπερ, είναι ότι, απέναντι στον «οικουμενικό» τύπο ανθρώπου του Μότσαρτ, μας δίνει ρομαντικούς, γνήσια γερμανικούς τύπους μέσα στο περιβάλλον τους. Έχει το ίδιο ιδανικό με τον Βάγκνερ: τη δημιουργία μια τέλειας ενότητας λόγου, μουσικής και σκηνικής δράσης στο μουσικό δράμα. Γι’ αυτό μπορεί να θεωρηθεί και σαν πρόδρομος του Βάγκνερ. Γιατί ο Βάγκνερ είναι ο συνθέτης που στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, πραγματοποιεί τη μεγάλη μεταρρύθμιση της όπερας.
Διαφοροποιείται αμέσως από τα πρότυπα της ιταλικής όπερας και αναζητά άλλες μορφές κι άλλα εκφραστικά μέσα από τα καθιερωμένα.
Έχει διάχυτη μέσα στη ψυχή του τη φλόγα της μιας αδιάσπαστης τέχνης (της μουσικής, της ποίησης, της φιλοσοφίας, της αρχιτεκτονικής και της σκηνοθεσίας). Τώρα η μουσική δεν θα υπηρετεί μόνο τον λόγο, θα τον ακολουθεί σαν μια συνεχής μελωδία που σέβεται ακόμη και τους τονισμούς του, έχει όμως κι αυτή τη δικής της οντότητα.
Στα λιμπρέτα του, ένας απλός μύθος της χώρας του, αναδεικνύεται σε πεδίο φιλοσοφικών συμβόλων και στοχασμών. Τα υψηλά αισθήματα, όπως η αναζήτηση της λύτρωσης με την αγάπη, τη θυσία, ή τον ηρωϊσμό και το πρόβλημα της ανθρώπινης ελευθερίας, αποτελούν συνήθως την κεντρική ιδέα στα έργα του. Οι αρχαίοι συγγραφείς, ο Σόπενχάουερ και η φύση ασκούν αποφασιστική επίδραση στην ποιητική του δημιουργία.
Κύριο στοιχείο της μεταρρύθμισης του Βάγκνερ είναι η «Μελωδική απαγγελία», που κατά επέκταση δημιουργεί την «Ατέλειωτη Μελωδία», μια ελεύθερη, «χωρίς τέλος» μελωδία που δεν περιορίζεται στον κλασικό κανόνα συμμετρίας των 4, 8, ή 16 μέτρων, που αλλάζει διαρκώς τονικότητα και δεν διακόπτεται από ενδιάμεσες τέλειες πτώσεις.
Για την ορχήστρα έχει τις δικές του απόψεις, και την θέλει όχι απλά να συνοδεύει, αλλά να συμβάλει κι αυτή ουσιαστικά στην απόδοση του έργου. Όπως ο χορός δηλ. στην αρχαία τραγωδία, να σχολιάζει συνεχώς το δράμα.
Αυξάνει επίσης τα όργανα της ορχήστρας εισάγαγοντας καινούργια. Και μια και θεωρεί όλα τα όργανα ισότιμα στην προσφορά τους μέσα στο έργο, χρησιμοποιεί όλες τις οικογένειες οργάνων, για ν’ αναδείξει τα θέματά του. Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο εξάλλου, στηρίζει ο Βάγκνερ την ενορχήστρωσή του. Στην εκμετάλλευση των διαφόρων ηχοχρωμάτων.
Απ’ τα κύρια χαρακτηριστικά της μουσικής του Βάγκνερ είναι το ΛΑΪΤ ΜΟΤΙΦ. (Leitmotiv = καθοδηγητικό μοτίβο): ένα σύντομο και χαρακτηριστικό μελωδικό ή ρυθμικό μοτίβο, που σκοπός του είναι, με την περιοδική του επανάληψη, να θυμίζει ένα ορισμένο πρόσωπο, μια ιδέα, ένα συναίσθημα. Αρχικά, παρουσιάζεται ολόκληρο κι έπειτα, είτε σε παραλλαγές, είτε αποσπασματικά.
Οι μεταρρυθμιστικές αρχές του Βάγκνερ, βρίσκουν την απόλυτη πραγματοποίησή τους στην Τετραλογία, στον «Τριστάνο και Ιζόλδη», στους «Αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης» και στον «Πάρσιφαλ».
Ο Βάγκνερ λοιπόν επιδίωκε την δημιουργία του έργου τέχνης που θα ενοποιούσε όλες τις τέχνες και επηρέασε τη μουσική της εποχής του, περισσότερο ίσως από κάθε άλλον, ως προς τη δομή της όπερας, την αρμονία και την ενορχήστρωση.
Με την βοήθεια των φίλων και θαυμαστών του, όπως και των «Συλλόγων Βάγκνερ», που είχαν ιδρυθεί σε πολλές πόλεις της Γερμανίας και της Αυστρίας, για την διάδοση του έργου του, ιδιαίτερα όμως με τη βοήθεια του φιλόμουσου βασιλιά της Βαυαρίας, Λουδοβίκου Β΄, ο Βάγκνερ έκτισε στο Μπάϋροϋτ, με δικό του σχέδιο, ένα θέατρο κατάλληλο για το ανέβασμα των έργων του. Το θέατρο του Μπάυρουτ, καινοτομεί συγκριτικά με τα άλλα της εποχής εκείνης. Δεν έχει θεωρεία και όλα τα καθίσματα βρίσκονται στην κατηφορική του πλατεία, ώστε κάθε θεατής να βλέπει και ν’ ακούει εξίσου, καλά. Η χαρακτηριστική του όμως διαφορά είναι ότι ο χώρος για την ορχήστρα βρίσκεται χαμηλότερα από το δάπεδο της αίθουσας κι ένα μεγάλο μέρος του κάτω από την σκηνή. Σκοπός της καινοτομίας αυτής είναι: ο μαέστρος και οι μουσικοί να μην φαίνονται από την αίθουσα κι έτσι, χωρίς παρεμβολή άλλων εντυπώσεων, η σκηνική δράση να επιβάλλεται άμεσα στο θεατή, η ορχήστρα ν’ αποκτά ομοιογένεια ήχου και ο όγκος της να μην σκεπάζει τους τραγουδιστές.
Τα έργα του Βάγκνερ, τέλος, δεν γράφονταν παίρνοντας υπόψη τις απαιτήσεις των ερμηνευτών, ενώ οι απαιτήσεις από τους τραγουδιστές είναι τόσο μεγάλες, που μόνο ειδικευμένοι στο είδος (βαγκνερικοί ερμηνευτές), να μπορούν να αντεπεξέλθουν.
Ένας άλλος συνθέτης που θα πρέπει να αναφερθεί και που μπορεί να θεωρηθεί και μαθητής του Βάγκνερ, είναι ο Ριχάρδος Στράους, που ακολουθεί κι αυτός το στυλ του λάϊτμοτίφ.